– Мэндээ, Бальжима Шираповна! Та Эгэтын-Адагһаа Улаан-Үдэ руу үхибүүдтээ нүүжэ ерэһээр нилээн үнихэнэй боложо байнат. Тиибэшье, арба гаран жэлдэ Эгэтын-Адагай сэсэрлигтэ хүдэлһэн байна гээшэт, түүхэ намтарайнгаа тэрэ үеhөө маанадтай хубаалсаха юумэн байһан лэ байха гэжэ һанагдана.
– Байнгүй яахаб... Минии нүхэр Дымчиков Чимит-Цырен Дырмедоржиевич Нарһатада ажаллажа байтараа, «Победа» колхоз руу түрүүлэгшээр хүдэлхэеэ эльээгдэхэдэнь, би Нарһатын дунда һургуулида албан хэрэг эрхилэгшээр, кассираар хүдэлжэ байһамби. Энэ ушараар дашарамдуулан намайешье Эгэтын-Адагай хүүгэдэй сэсэрлигэй ударидагшаар Нарһатаһаа шэлжүүлэн эльгээһэн юм. Тиигэжэ 1974 ондо манай бүлэ Эгэтын-Адаг нютагаа зөөжэ, тэндээ Цыренов Бористанаар хүршэ хүбөө болон, Стадионно үйлсэдэ байрлаа һэмди.
Манай ерэхэдэ «Наран» сэсэрлигтэ үсөөн үхибүүн ябадаг байгаа. Тиибэшье, тэрэ зүблэлтэ засагай үедэ айлнууд олон үхибүүдтэй боложо байһан саг байжа, үни болонгүй колхозой хүсөөр сэсэрлигтэмнай залгалаа баригдажа, зуун үхибүүн саадта ябаха аргатай болоо юм. Түхэреэн сүүдхэ (круглосуточна) хүдэлхэ шэнэ группа нээгдэжэ, холын Хангир, Маарагтын гүүртэнүүдтэ ажалладаг малшадай үхибүүд сэсэрлигтэ ябаха аргатай болоо. Субботын үдэр гэртэнь абаашаад, амаралтын үдэр үхибүүдээ һөөргэнь асардаг байгаабди.
Сэсэрлигнай уужам залгалаатай боложо, нютагаймнай бүхы бишыхан хүүгэд саадта ябаха боложо, эжы абанарынь таталюургүй хүдэлхэ аргатай болоһон юм. Группа бүхэндэ 25 үхибүүн ябаха, 4 группа хамтадаа 100 хүүгэд болодог һэн. Бага наһанай хүүгэдтэ тааруу меню табигдажа, саг соонь һайн шанартай, амтатай хоол үхибүүдтээ эдюулхые оролдодог һэмди.
– Таанар тиихэдэ нилээд залуу айл Эгэтын-Адаг руу ерэһэн байнат, хоюулан Чимит Доржиевичтай гушан таба, зургаатайнууд. Өөһэдынтнай үхибүүд хэдытэйнүүд байгааб?
– Зөөжэ ерэхэдээ, дүрбэн үхибүүтэй байгаабди, Эгэтын-Адаг дээрэ үшөө гурбан басагатай, нэгэ хүбүүтэй болоһон байнабди. Би 1974 онһоо 1987 он болотор хүүгэдээ хаража, түрэһэнэй амаралтада гаралганайнгаа хоорондо саадта хүдэлөөб. Энэл «Наран» саадһаа наһанайнгаа амаралтада гараһанби, ёһотойл энэл сэсэрлигэйнгээ ветеран һуужа байнаб.
– Тэрэ холын гүүртэнүүдтэ ажал хэжэ байһан малшадай үхибүүдые яажа сэсэрлигтээ ябуулдаг байгаабта?
– Сааднай түхэреэн сүүдхэ хүдэлдэг боложо, Хангир, Маарагтын үхибүүд ехэ дуратайгаар Нимбуу ахайн (Ванзатов Ринчин-Нимбу Лыгденович) автобустань һуужа, зургаан хоногоор Эгэтын-Адаг руу сэсэрлигтээ ерэдэг байгаа. Тэрэ үедэ үмсын машинануудай хомор байхада, хуу булта колхозой машинаар ябадаг сагта жолоошоднай хүндэтэй зон байгаал даа. “Нимбуу ахайн автобус ерээ” гэлдээд, баарһад, үхибүүднай ехэ дуратайгаар машинадань һууха даа. Жаахануудыень үбэр дээрээ һуулгаад, таһа эрхэлүүлээд асархаш. Тэрэ үеын үхибүүд шэрхи боронууд, хүдэрнүүд һэн, мүнөөнэйхидэл иигэжэ үбдэжэшье байһыень һананагүйб. Одоол амгалан, һайн саг байгаа гээшэ.
– Хүүгэдтэй хүдэлхэ гээшые яаха аргагүй буянтай ажал гэдэг, зүгөөр элдэб ушарнууд боложол байһан байха. Уншагшадыемнай һонирхуулмаар зүйлнүүд сохом лэ тохёолдоһон бэзэ...
– Нэгэ дахин Бунчеевэй түрэлэй Алена гэжэ басага абаашабаб. Хангирта гэртэнь оруулаад, гаража ябатарни, тэрэмни намаяа дахаад бархиршадаг гээшэ. Залуухан эхэнь: “Нээрээһээ энэм намайгаа мартахань гээшэ гү?” – гэн үлөө һэн.
Һүниндөө саһан бад байса ороод, үглөөгүүр өөрынгөө үхибүүдые саадтань абаашажа ябаһамни, ехэ саһан соо Аюржанаев Эрдэмтэнэй ехэ хүбүүниинь шаргаяа даажа ядан ябаба. Жаа хадаа, хаанаһаа харгыгаар ябахаяа мэдэхэб даа, шаргыень харгы руу гаргажа үгэбэб. Би хоёр үхибүү шэрэнхэй, тэрэм нэгэ үхибүү һуулганхай, саад руу хоюулаа яаралтай шэглэбэбди. Үхибүүдээ тушаагаад, үни болонгүй сэсэрлигһээ гаран гэһээм, тэрэм шаргаяа бариһан зандаа урдаһаам: “Би эсэшооб, та намай абаашыт даа” гэбэ гээшэ. Яахабши, тэрэнээ шэрээд, хоюулаа һургуулиин хоройгоор ошожо ябатарнай, тушаан боложо Жамьян Гончикович дайралдаад:
– Хүн саадта үхибүүдээ абаашадаг бэшэ юм гү, харин тамнай хэнээ шэрээд гэдэргээ ябажа байна гээшэбта? – гэбэ. Хойшоо харахадам, тэрэ хүбүүмни хайратайханаар уруугаа хараад һуубал даа. Ехээр хайрлаа һэм тэрэнээ..
Нэгэтэ үдэшэлэн сүүдхээр байдаг үхибүүдээ унтуулжа байтарни, Будаева Зоригма гэжэ басагахамни хэлэбэл даа:
– Минии мама – Шираповна.
Тиихэдэнь Днепровская Наташа таһа дүүрэбэ:
– Юу ганса шинии мама байха юм бэ. Бултанаймнай мама ха юм.
“Победа” колхозоймнай ород үхибүүд саадта ороод, хуу буряад хэлэтэй болошодог саг һэн даа. Нээрээшье “круглэдэ” хүдэлжэ байхадам, олон үхибүүд намайе “мама” гэдэг һэн.
Аюрова Долгорхон гэжэ басагамнай машинада һуухадаа досоонь муудадаг байгаа. Нэгэтэ бэеын элүүрые шалгалгаһаа бусажа ябатарнай, үбэр дээрээ һуулгаһан жаахан Долгорни, бөөлжэжэрхибэ. Сэсэрлигээ бусаад, тэрээндээ үхэрэй мяхаар боро шүлэ гаргажа уулгабаб. Түхэреэн сүүдхэ байхадаа, али юумэн боложол байгааб даа. Үмдэндөө гаргалган болохо, үмдэнүүдынь таһа угаагаад, хатаахаш. Хүнэй үхибүүд хуу адли хайратай, бултыень эрхэлүүлээд, өөрынгөө үхибүүдһээ өөрэгүй һанажа ябагша һэмди даа.
– Хэдэн хоног соо гэртэхинээ хараагүй үхибүүд аба эжыдээ баяртайнууд лэ бусадаг байһан байха.
– Тиихэ, гэртээ баяртайл ошоо ааб даа. Баарһад, ерэхэдээшье-ошоходоошье урматайханууд байха. Манай малшад, үхибүүдэймнай эхэ эсэгэнэр, аргагүй дуратайгаар саадта хүүгэдээ ябуулха. “Амар байнабди” – гэдэг һэн. Тэрэ үеын малшадай харууһалха хонид, бодо малынь олон һаабза – ажалынь дууһаша дундаршагүй ехэ байгаал даа. Хойто-Эгэтын гүүртын үхибүүдые түрэлхидынь өөһэдөө асардаг, абаашадаг һэн.
– Тэрэ үеэр саадтаа заһабари хайшан гээд хэдэг байгаабта?
– Жэл бүхэндэ зунай сагта сэсэрлигэй хүдэлмэрилэгшэд өөһэдынгөө хүсөөр саадаа шэрдэдэг, сагаададаг байгаа. Щёткодоо ута модо хэжэ сагаадахадаа, залуушуул шурьюулжа хаяха даа. Юу үни болохоб даа, зариманайнгаа будаад, сагаадаад, нэгэ үрөөһөө гаража байхада, нүгөөдүүлынь хойноһоонь угааха, шэрдэхэ. Саадайнгаа байшангай ханыень сагаадаад, сонхо, палаахыень шэрдэдэг байгаабди.
Воскресник гээд, саадайнгаа газаагуурхи хорой тойруулан, саана-наанагүй хуу хамажа сэбэрлэдэг, арилгадаг байгаабди. Соёлой байшангайхид мүн лэ газаадахи досоодохиёо сэбэрлэхэ. Тэргэтэй трактор олохо хэрэгтэй байхадань, Гоё Долгор гээд нютагтаа нэршэһэн хүмүүжүүлэгшэ басагаяа эльгээхэдэмнай, үни болонгүй, трактор олоод лэ ерэхэ. Суглуулһан шоройгоо трактортаа тээжэ хаюулдаг байгаабди.
Ремонтын эхилхэдэ, саад соомнай энеэлдээн, хүхилдөөн дэлгэржэ, шууялдаад лэ хамаг ажалаа бүтээжэрхихэбди даа. Бултадаа жэгтэй эбтэйгээр хүдэлдэг һэмди, саадаймнай газаа досоош ходо сэбэрхэн байха. Нэгэтэ позница худалдажа абаад, дары бууза мушхан, энеэлдэжэ, хүхилдэжэ байһанаа һанагшаб. Өөһэдынгөө ажал эбтэй эетэй бүтээхэһээ гадна саадаймнай ажалшад колхоздоо ото туһалжа, хирэ-хирэ воскресник, сакмаан, веник түүлгэндэ эдэбхитэйгээр гаража байгаа.
–– Саадта үхибүү оруулха гэжэ ээлжээ, хүлеэлгэн болодог байгаа гү?
– Оошор гэжэ байгаагүй. 100 һууритай саад нээгдэжэ, дуратайл хүн үхибүүгээ саадта ябуулдаг һэн. Зун болоходо, зариман үшөө эндэ-тэндэһээ үхибүүдые асаржа ябуулдаг һэн. Долгор Дамбаевна Сережа хүрьгэтэнэйнгөө хүбүү нэгэ зун ябуулаа һэн. Һайнаар харууһална гээд, үхибүүдээ хүн ябуулха дуратай байгаа.
– Һайндэрнүүдээ яажа үнгэргэдэг байгаабта?
– Һайндар бүхэндэ Цыренов Михаил Будожаповичай хүсөөр үхибүүднай наада табидаг байгаа – хатарха, дуулаха, заатагүй ямаршьеб шэнэ дуу сээжэлдэхэ. Түрэлхид бултадаа ерэжэ утреннигүүдыемнай харадаг һэн. Хүмүүжүүлэгшэд сүлөөгүй гүйлдэхэ даа, үхибүүдээ бэлдэхэ, шүлэг сээжэлдүүлхэ, хубсаһыень тааруулжа оёхо, үмэдхүүлхэ. Һургуулида ороходоо, саадай үхибүүд тон һайн бэлэдхэлтэй байһанаа харуулдаг байгаа.
– Ядуушаг байдалтай айлнуудай үхибүүд яадаг байгааб?
– Тэрэ зүблэлтэ засагай үедэ ажалгүй хүн гэжэ байгаагүй. Хуу хүдэлдэг, салин, пенси гээшые саг соонь абаха. Колхознигуудай үхибүүд булта һайн хубсаһатай ябадаг һэн, тэрэ үедэ хүүгэдэй хубсаһан, гутал элбэг байгаа, малшаднай мүнгэ салин гомдолгүй абадаг һааб даа. Субботын үдэр абаашаад, амаралтын үдэр асархадамнай, үхибүүднай гэртэһээ туулмагтай һэлгэхэ хубсаһа, гуталаа баринхайнууд, баяртайханууд, сэмсэгэрхэнүүд автобус руугаа дуратайхан һууха даа. Жаахан басагаднай шэнэ плати, сапожкотой болобол, заатагүй намдаа дүтэлжэ һайрхаха, харуулха. Юумэн элбэг, эдеэ хоол, элдэб бараатай автолавка ходо ябажа байха, ядуушаг байдалтай айлнууд гэхэhээ, яһала бараг саг байгаал даа.
– Олон гараг соо гэртээ ошохогүй, түхэреэн үдэрөөр саадта ябадаг үхибүүд ерэхэдээ, одоол бархиралдадаг байһан байха?
– Түрүүшээр бархиралдаха, һүүлдэнь болидог һэн даа. Эгээн түрүүн ерэһэн зарим үхибүүд үдэ болотор бархирха, нүгөөдүүлынь нэгэш уйлахагүй, тиигэһээр уйладаггүйнүүднай һажаан һугшаржа эхилхэ, бархирдагууднай байн номгорхо, тии тииһээр лэ хүүгэд хуу һурадаг һааб даа. Энэ Жамьян Гончиковичой бага басаганиинь удаан саг соо – һара шахуу саадай юумэ эдижэ үгөөгүй һэн. Эхэ эсэгэдэнь хэлэхэдэмнай ехээр тоохошьегүй, тииһээр тэрэмнайшье дадаа һааб даа.
– Саадтань гээгдэхүүлхэ, али үгы һаа үдэшэ үхибүүдээ сэсэрлигһээнь абахаяа мартадаг зон байгаа гү?
– Хаа яа элдэбын саг болоол ааб даа: зарим түрэлхид абаха аргагүй, зарим мартажархиха һэн гү, үглөөгүүр гээгдэхүүлжэ асарха һэн гү. Тиихэдэнь би хэлэдэг һэм: “Түрэлхид, хожом бү гээгдэхүүлэгты, харин хүмүүжүүлэгшэд, хүүгэдые һөөргэнь бү эльгээгты, арай гэжэ эдэнээ түхеэржэ асарна ха юм”. Заримдаа хэн нэгэнэй үхибүүгээ ерэжэ абаашахагүйдэнь, тэрэнь “круглэдэ” хонохошье саг гарадаг байгаа.
Би «круглэдэ» үдэшын хүмүүжүүлэгшээр хүдэлхэ үедөө ажал руугаа үдэрэй үхибүүдэй таралганаар ерэхэдэмни, Марбаевичай хоёр басагад гэртээ ябаагүй байха, ехэнхидээ. Хүбүүдэйнь ерэхэдэ, би басагадынь хубсалуулаад, газаа гаргаад, тэргэдэнь һуулгаад ябуулжархихаб. Һүүлдэ Санжидма Жамсуевна хэлээ һэн: “Эртэ ошоод, дүүнэрээ абахаа яанабта? – гэжэ хүбүүдтээ хэлэхэдэм, – “Үгы, Шираповнагай байхада ошохобди, хуу хубсалуулаад үгэхэ. Гоё лэ!” – гэжэ хүбүүдни хэлээ гээ һэн.
– Саадта ямар зон хүдэлдэг байгааб, дунда һургуулияа дүүргэһээр саад руу ажалда ородог байгаа гү?
– Намтай олон жэлэй туршада “круглэдэ” Юсупова Дарима Номтоевна, Буянтуева Галина Демидовна хүдэлөө. Долгор Гаднаевна тогоошоноорш хүдэлөө, нянечкаарш хүдэлөө, нянечкаар Галишье байгаа, мүн Намсараева Мария хүдэлөө, Зоя абгаймнайш саадай прачкаар олон жэл хүдэлөө. Олон зонтой ажаллааб. Долгор Дамбаевна үдэрэй хүмүүжүүлэгшэ һэн. Аргагүй нарин, бэрхэ хүн һэн даа. Сэбэр нягтаар, һайнаар юумэеэ угаагты гэжэ залуухан нянинуудта заажа байгша һэн.
Саадта хүдэлхэ дуратайл зон ерэдэг һэн. Ерэһэн хүниие нэн түрүүн тогоошон - повар болгохобди. Олон зон саадай хүүгэдтэ хоол хэжэ буян олоһон байха. Дамдинжаповна ерэжэ, тогоошоноор һайн хүдэлөөд, хүмүүжүүлэгшэ болоо, һүүлдэ һомоной зүблэлдэ орожо хүдэлөө. Людмила Лыгденова баһал хүдэлөө. Ороһон лэ хүн тогооной үрөөһөө ажалайнгаа намтар эхилдэг һэн.
Светлана Нимаевна, Антонина Бадмаевна гээд залуу мэргэжэлтэд тусхайта һургуулияа дүүргээд, маанадта ерээ һэн. Һайнаар хүдэлөөд, һайханаар түбхинөөд, манай нютагай бэреэхэйнүүд болон үлөө һэн. Одоол саадта һайн зонуудаар хүдэлөөб даа. Һайндэр бүхэндэ – ноябриин 7-до, Шэнэ жэлдэ, мартын 8-да, майн 1-дэ һайндэрлэхэбди, үхибүүдээ амаралтада тараагаад байхадаа, солхооб-солхообоо суглуулжа, “найрлаа” болохобди. Мүнөө һанахадам, ехэл эбтэй, гоёор байдаг байгаалди.
Минии амаралтада гарахада, сэсэрлигэй ударидагшаар Цыренова Ханда Доржиевна халажа ороод, наhанайнгаа амаралта гаратараа хүдэлөө. Сэсэрлигэй бии болохоһоо эхилжэ хүдэлһэн зониие нэрлэбэл: Раднаева Долгорма Холхоевна (40 жэл), Очирова Сэсэгма Ешеевна (30 жэл), Буянтуева Галина Демидовна (25 жэл). Бэшэшье олон зон мүнөөш амжалтатай хүдэлжэ байна.
– Суглаан хурал юумэндэ ошодог байгаа гүт?
– Семинар суглаанууд ходо бэшэшье һаа, боложо байгааб даа. Нэгэ Үльдэргын саад ошоходомнай маанадта музей харуулаа һэн. Аргагүй һонин гоё экспонадуудтай музей бии болгоһон Жамбал Доржиевич Сампилон өөрөө экскурси хэжэ, зониие нилээд һонирхуулаа һэн. Тэлэмбын, Поперечнын, Улаан-Яруунын саадуудаар ябаһанаа һананаб. Үшөө город руу нэгэ дахин ерэжэ, баһал хотын элдэб сэсэрлиглүүд, музейнүүд гэхэ мэтэнүүдые хаража бусаа һэмди.
Өөһэдынгөө саад дээрэ баһал семинар хэжэ, ондоо тээһээ ерэһэн зонуудта ажалаа харуулхабди даа. Будожаповичнай үхибүүдээр гоё наада табиха, манай үхибүүд нээрээшье жаргалтай байгаа гэжэ һананаб. Саадһаа ерэһэн үхибүүд һургаалтай, ехэ бэлэдхэлтэй, ондоохон үхибүүд ерэнэ гэжэ эхин ангиин багша Дыжид Дымбрыловна тэмдэглээ һэн. Тиигэнгүй яахаб, элдэб янзын хэшээлнүүд саг үргэлжэ үнгэргэгдэжэл байгаа ха юм.
Минии абаад ябаһан группэнүүд тухай ондоо хүмүүжүүлэгшэд хэлэгшэ һэн: танай үхибүүд хоблохые мэдэдэггүй гэжэ. Бэе бэеэ хобложо болохогүй гэжэ заахаш. Үшөө хүмүүжүүлэгшэднай үхибүүдээ группа соогоо шорой хамуулдаг һэн, зарим үхибүүд амаргүй бэрхээр хамаха. Жигмитова Катя аргагүй наряар шала хамадаг һэн. Мүнөө нарин бэрхэ гэрэй эзэн эхэнэр болонхой гэжэ дуулдагша. Нээрээшье, хүн болохо багаһаа гэжэ зүб.
– Үхибүү хүмүүжүүлжэ байһан залуу зондо юун гэхэ байнабта?
– Үхибүү хүмүүжүүлхэ гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ. Олон үхибүү түрэхэдэ дээрэ гэжэ һанагшаб, нэгые түрөөд, гансые бөөмэйлжэ һууһанһаа сохом дээрэл гэжэ һанагшаб. Томошуулынь багашуулаа хараад, нэгэ дороо томо болохо. Манай үхибүүд булта саадта ябаһан. Эрдэм, Эрдэниин үетэн хуу саадта ябаһан, һургуулидаш ороод, манайдаа дахасалдаад ерэжэл байдаг һэн.
Мүнөө арьягар-барьягар бүдүүн зон хаа яа эндэ тэндэһээ мэндые хүргэжэ байдаг. Нэгэтэ Эрдэниин һургуулияа дүүргэжэ байха үеэр, “һүүлшын хонхын” болохоо байхада, гэнтэ харан гэхэдэм, түб гудамжаар Цымпилэй трактор тэргээр дүүрэн ягаан тэрэнги шэрэнхэй гүйлгэжэ ябаба гээшэ. Сохом манайда ошожо ябаһан трактор байһан байха гэжэ юундэшьеб һанаандам оробо. Нээрээшье, һүүлдэнь хорой руугаа ороходом, тэргэ дүүрэн тэрэнгиеэшье манайда буулганхай, бариһан гулабхаагаашье баһал манайда хаажа хонуулхаяа асаранхай. Тэрэ Эрдэниимнай үетэн байгаа һэн.
Үглөөдэрынь нэгэ нохоймнай бидэнээ дахажа һурашанхай аад, үхибүүдэй “һүүлшын хонходо” гулабхаануудаа табихадань, нэгэ гулабхааень зуугаад гүйшэбэ. “Энэ хэнэй нохой гээшэб?” – гэлдэхэдэнь, дүүрэн зон соо орой хэншье абяа гараагүй һэн. Тэрэ Эрдэниин класс одоол манайда үдэр һүниеэ үнгэргэдэг һэн. Мүнөө хуу мэндые намда эндэ тэндэһээ хүргэжэ байдаг.
– Нянечка, хүмүүжүүлэгшэдэй һарын салин хэды һэн бэ?
– Тиимэ ехэ байгаагүй. Мартаад байнаб, тэрэл сагтаа эгээл таараһан салин байгаа. Би 80 солхооб абадаг байгаа хаб гэжэ һананаб. Тиихэдэш юумэн үнэгүй байгаа, саахар 90 мүнгэтэ, хара хилээмэн 18 мүнгэтэ, сагааниинь 20 мүнгэтэ. Яһала магазин ошохо мүнгэ абадаг байгаабди. Хүрпээнүүд хуу үнэгүй байгаал даа. Үшөө кредидээр юумэ үгэхэ. Тэрэ сагтаа яһала һанаан тэгшэ, сэдьхэл дүүрэн, булта баяртай ябадаг һэмди.
– Суг ажаллаһан зондоо юу хэлэмээр байнаб?
– Арба гаран жэлэй туршада суг хүдэлһэн бүхы зоноо Эгэтын-Адагайнгаа сэсэрлигэй 40 жэлэй ойн баяраар амаршалаад, ажал хэрэг урагшатай, амгалан тайбан, олзотой, омогтой, бурхантай, буянтай, баян дэлгэр сэдьхэлтэй, булта элүүр энхэ ябахатнай болтогой гэжэ үреэнэб.
