"Орчин цагийн монгол хэл" хэмээх сурах бичиг нь цахим сүлжээний ачаар хоёр дох удаагаа хэвлэглээд удаагүй байгаа билээ.

ОХУ-д монгол хэлийг Москва, Санкт-Петербург, Элиста, Чита, Хабаровск, Улаан-Үд гээд цөөн хэдэн хотод л сурах болмжтой. Эдгээрээс зарим газарт нь эртний монгол түүхэн сурвалж бичгүүдийг унших чадвартай орчуулагчдыг бэлддэг тул орчин цагийн монгол хэлийг огт үздэггүй байна. Тиймээс Буриад Улсын Их Сургуулийн Төв Азийн Хэл Судлалын багш болох Б.Д.Бальжинимаева болон С.Б.Бухоголова нарын бүтээсэн энэхүү сурах бичиг маш онцгой юм.  Анхны хэвлэлийг нь 6 жилийн өмнө БУИС-иас эрхлэн гаргаж байжээ. Түүнээс 1 жилийн дараа буюу 2011 онд энэхүү сурах бичиг Алс Дорнодын орон нутгийн их дээд сургуулийн номнуудын уралдаанаас тэргүүн шагналыг хүртсэн байна. Сурах бичиг нийт 40 хэсгээс бүрдэх бөгөөд үүнд: авиазүй, зөв бичгийн дүрэм, дасгалууд болоод олон төрлийн унших ба ярианы соёлд суралцах материалууд оржээ. Энэ номыг зөвхөн хэл шинжлэлийн хүмүүст бус, орчин цагийн монгол хэлийг сурах хүсэлтэй хэн бүрт зориулсан билээ. Үг хэллэг, уншиж ойлгох, орчуулах, бичих зэргийг номоос сурч болно. Уг номыг бүтээхэд аргазүй ба хэл шинжлэлийн арвин их материал, гадаад дотоодын сурах бичгүүд, мөн Д.Д.Амоголонов, Т.А.Бертагаев, З.К.Касьяненко, М.Н.Орловская, В.И.Рассадин, Г.Д.Санжеев, Л.Г.Скородумова, С.М.Трофимова гэх мэтчилэн олон эрдэмтдийн эрдмийн ажлуудыг ашиглажээ. "Монгол хэл Оросод гэлтгүй дэлхийд ч содон хэлний тоонд орох тул монгол хэлийг сурах сонирхолтой хүн тийм ч олон биш, тиймээс сурах бичиг хэвлэгдэх нь ч цөөн. Тэглээ ч энэ номын зохиогчид үнэхээр сайн, монгол хэл сонирхогчдод их тустай ажлыг хийжээ" хэмээн нэгэн уншигч эерэг сэтгэгдэлээ үлдээжээ. 2011 онд сурах бичигт дагалдуулж сорил дасгалуудтай номыг гаргасан юм. Тест сорил болгонд зөв хариултыг тайлбарын хамтаар тусгажээ. Ингээд хэдэн жилийн хугацаанд сурах бичиг маань бага багаар ховор олдоцтой ном болсон аж. Дахин хэвлэх шаардлага байсан боловч эдийн засгийн хэцүү нөхцлийн улмаас хойшлогдсоор байв. Үүнийг Wechat цахим сүлжээн дэх "Агуу Монгол минь мандтугай" хэмээх өвөрмонголчуудын холбооны гишүүд анхааралдаа авчээ. "Алс холын Орос оронд хэн нэгэн нь монгол хэлийг сонирхож, сурахыг хүсэж байна гэсэн мэдээ өвөрмонголчуудыг ихэд гайхшруулсан ба баярлуулсан. Тиймээс тэдний хувьд энэ номын хэвлэлд хувь нэмэрээ оруулах нь суварга босгосоноос ч илүү буян үйлдсэн хэрэг болно гэхэд хилсдэхгүй дээ" хэмээн номын зохиогч Б.Д.Бальжинимаева тэмдэглэлээ. Ингээд маш богино хугацаанд өвөрмонголчууд хандивын аян зохиогоод хэрэгтэй хэмжээний мөнгийг цуглуулж чаджээ. Гэвч түүгээр зогссонгүй хандиваас илүү гарсан мөнгийг Улаанбаатар дах асрамжийн газрын өнчин хүүхдүүдэд цагаан сарын бэлэг авахад зарцуулжээ. Аудио дискний бичлэгийг хийхэд туслалцаа үзүүлсэн Д.Дашибалов, О.Уянга, Р.Самбууням, З.Мөнх-Эрдэнэ нарт талархал илэрхийлье. Энэ статья орос хэлэн дээр http://1muxaa.blogspot.ru/2016/04/blog-post.html

Издатели книги в Бурятии выражают благодарность поддержавшим идею друзьям-монголам

Недавно вышло второе издание учебного пособия “Современный монгольский язык» http://www.bsu.ru/news/13979/ и выпуску этого издания помогли социальные сети

Монгольский язык в разных вариациях в России изучают только в некоторых городах: Москве, Санкт-Петербурге, Элисте, Чите, Хабаровске и Улан-Удэ. Некоторые учебные заведения готовят переводчиков старинных текстов, которые не ориентируются в реалиях сегодняшней Монголии. От них в корне отличается издание доцента кафедры филологии Центральной Азии БГУ Баярмы Дашидондоковны Бальжинимаевой и Саяны Батуеввны Бухоголовой.

А началось всё с первого издания учебного пособия по современному монгольскому языку, вышедшего 6 лет назад в издательстве БГУ (Бурятского Государственного Университета) тиражом в 300 экземпляров при поддержке гранта издательских проектов. Через год оно получило диплом Третьего Дальневосточного регионального конкурса изданий высших учебных заведений «Университетская книга-2011». В 40 уроков входят обучающие материалы по фонетике, грамматике, упражнения на закрепление материала, а также важные коммуникативные темы, тексты, поурочный словарь и полезную информацию практического плана в области речевого этикета и традиций монголов:

§  грамматика;

§  грамматические упражнения;

§  текст, диалоги на коммуникативные темы;

§  задания к тексту;

§  дополнительная лексика по теме;

§  грамматические модели;

§  речевой этикет.

Материал учебного пособия подается по принципу нарастающей сложности. В конце учебного пособия дается приложение, представленное в таблицах, обобщающий материал носит грамматический характер. Книгу могут использовать и далёкие к филологической науке люди, ведь издание ставит целью помочь именно практическому овладению современным монгольским языком: произносительными, лексическими и грамматическими навыками, умению читать и понимать тексты, переводить и излагать свои мысли в письменной форме, а также умению общаться  в пределах изученной тематики. мысли в письменной форме, а также умению общаться в пределах изученной тематики.

При подготовке учебного пособия была использована обширная учебно-методическая и лингвистическая литература, учебники монгольского языка, изданные как отечественными, так и монгольскими авторами, а также научные труды учёных-филологов, профессоров Д.Д. Амоголонова, Т.А. Бертагаева, З.К. Касьяненко, М.Н. Орловской, В.И. Рассадина, Г.Д. Санжеева, Л.Г. Скородумовой, С.М. Трофимовой и др.

«Так как сам по себе монгольский язык в нашей стране, да и вообще в мире, можно отнести к экзотическим языкам, то и людей, желающих заниматься им, а тем более, издавать учебники мало. Но несмотря на всё (имеется ввиду отсутствие достаточного материала, малоизученность языка) авторы постарались на славу, и учебник получился достаточно содержательным, информативным и полезным для людей, интересующихся монгольским языком,» - оставляет свой положительный отзыв на сайте отзывов “Право голоса” пользователь dangina.  

К учебному пособию в 2011 году были изданы «Современный монгольский язык: контрольно-измерительные материалы» с целью проверки знаний студентов. К тестам даны пояснительная записка и таблица для подсчета общего количества баллов. Также есть ключи, которые помогут студенту проверить правильность выполнения заданий.

В следующие годы книга не менялась, понемногу становясь раритетом, которую   можно было взять в библиотеке БГУ. Возникла необходимость выпустить новое издание, но пока шла работа, в стране начался серьёзный экономический кризис. Задумка стала известна монгольским друзьям из группы в WeChat-е «Агуу Монгол минь мандтугай», объединяющей самых разных простых людей со всей Внутренней Монголии. «По понятиям монголов, живущих в Китае и сильно удивившихся, что в далёкой России кому-то интересен монгольский язык, иметь отношение к появлению книги – даже важнее великой добродетели от строительства буддийской ступы», – отмечает Баярма Дашидондоковна. Так что в рекордно короткие сроки был организован сбор денег. Суммы, ввиду удорожания курса китайского юаня, хватило не только на издание 100 экземпляров нового издания, но и на подарки круглым сиротам Улан-Батора перед празднованием Монгольского Нового Года (Цагаан Сар). Так что в 2016 году удалось выпустить второе издание книги  "Современный монгольский языка" с дополнениями, аудиодиском и тестовыми заданиями. Учебное пособие рекомендовано Министерством образования и науки Республики Бурятия для студентов Восточного института БГУ, а также для лиц, изучающих современный монгольский язык самостоятельно.

Надо отметить помощь в записи аудиодиска Доржо Дашибалова, магистранта БГУ Отгонбаатар Уянга, Ринцэнбямба Самбууням, студента подготовительного отделения БГУ Зоригт Мөнх-Эрдэнэ.

Авторы просят высылать пожелания, замечания и отзывы по содержанию учебника по электронным адресам:

bairka2002@list.ru , sayana050379@yandex.ru

В статье использованы материалы из статей по ссылкам:

http://pravogolosa.net/otzyvcategory?page=show_ad&adid=8166&catid=7131

http://www.bsu.ru/news/13979/

https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=943796259002713&id=105295572852790

Перевод стать на монгольский язык: http://1muxaa.blogspot.ru/2016/04/blog-post_17.html

Причины учить бурята монгольскому языку

Я прошла курсы монгольского языка (начинающий уровень), на котором говорят жители сегодняшней Монголии. И это при том, что говорю, пишу и читаю на бурятском языке. Даже сохранились старые школьные тетрадки, засвидетельствовавшие 5-ки по предмету «түрэлхи хэлэн ба литература» в классе, где на нём обучали до 3-го класса.

 Как легко догадаться, чуть ли не каждый узнавший о моих уроках, считал долгом высказать мне мнение по этому поводу. И вот что я объясняла:

1.       Мечту сбываются! Странно, что я не решалась на первый шаг раньше. Но вдруг оказалось, что осуществление мечты близко.

2.       Убрать стену непонимания. Набило оскомину мнение, что современные бурятский и монгольский языки похожи и бурят сразу поймёт монгола. Это не так, хотя из правил выбиваются исключения. Да, бурятский народ - часть монгольской нации, где 90 процентов говорит на диалекте халха-монголов, сильно отличающийся от бурят-монгольского. Настолько сильно, что бурятам приходится сильно постараться, прежде чем понимать, говорить или переводить с монгольского языка. Но это того стоит.

3.      Приблизиться к истокам. Так сложилось, что различия между монгольскими племенами уже переходят в область менталитета. Но всё равно корни у нас одни и те же, и для их постижения знать язык обязательно! В голову приходит произошедший со мной случай со впавшим в измененённое состояние шаманом, когда завладевший им дух предка заговорил на древнем наречии. Даже представить страшно, как бы этот дух предка излагал наказ потомкам, если бы рядом находящиеся не понимали его слов на смеси монголькско-бурятского языков.

4.       Культурное обогащение. Это смешно и несерьёзно, но первоначальной целью было понимание любимых песен, видеороликов, анекдотов на монгольском языке. Ну, нравятся мне песенки, ничего поделать с этим не могу!  А тут даже понимаешь смысл - непередаваемое ощущение.

5.       Отдаляя мозговую немощность. Думается, способные читать люди знают, что изучение иностранного языка продлевает здоровье мозга. Этот фактор стал дополнительной причиной посещений занятий дважды в неделю в страшные сибирские морозы.

Презентацию о своей маме я делала 3 года назад

Я тогда участвовала в конкурсе, где надо было рассказать о пожилом человеке.  Фотографий   было достаточно. Так что вот что получилось.

Школьная тетрадь

Всем неотличникам посвящается))) Из серии "Эх, а я-то в ваши годы! Одни "5-ки" домой приносила")

 Кстати, у нас (Усть-Эгитуйская средняя школа Еравнинского района Бурятии) и математика в начальных классах на родном бурятском языке преподавалась. Было это в конце 1980-х.

 Спасибо за все моему первому учителю - Новиковой Дыжидме Цыбикжаповне. Это благодаря ей у меня тогда был почерк красивый.

ЗЫ: остальные страницы специально не сфотала, там "пятёрок"  нету.
Прошли годы и я, уже ученица городской школы, написала вот такое сочинение 

«НАРАН» СЭСЭРЛИГТЭЭ ЖЭГТЭЙ ЭБТЭЙГЭЭР АЖАЛЛАДАГ БАЙГААБДИ

Эгэтын-Адагай сэсэрлигэй 40 жэлэй ойн баяраар дашарамдуулан, энэ сэсэрлигтэ ударидагшаар, хүмүүжүүлэгшээр хүдэлһэн ажалай ветеран, 8 хүүгэдэй эхэ  Доржиева Бальжима Шираповнатай уулзажа, энэ сэсэрлигтэ хүдэлһэн үе тухайнь хөөрэлдэбэбди.

–      Мэндээ, Бальжима Шираповна! Та Эгэтын-Адагһаа Улаан-Үдэ руу үхибүүдтээ нүүжэ ерэһээр нилээн үнихэнэй боложо байнат. Тиибэшье, арба гаран жэлдэ Эгэтын-Адагай сэсэрлигтэ хүдэлһэн байна гээшэт, түүхэ намтарайнгаа тэрэ үеhөө маанадтай хубаалсаха юумэн байһан лэ байха гэжэ һанагдана.   

–      Байнгүй яахаб... Минии нүхэр Дымчиков Чимит-Цырен Дырмедоржиевич Нарһатада ажаллажа байтараа, «Победа» колхоз руу түрүүлэгшээр хүдэлхэеэ эльээгдэхэдэнь, би Нарһатын дунда һургуулида албан хэрэг эрхилэгшээр, кассираар хүдэлжэ байһамби. Энэ ушараар дашарамдуулан намайешье Эгэтын-Адагай хүүгэдэй сэсэрлигэй ударидагшаар Нарһатаһаа шэлжүүлэн эльгээһэн юм. Тиигэжэ 1974 ондо манай бүлэ Эгэтын-Адаг нютагаа зөөжэ, тэндээ Цыренов Бористанаар хүршэ хүбөө болон, Стадионно үйлсэдэ байрлаа һэмди.

Манай ерэхэдэ «Наран» сэсэрлигтэ үсөөн үхибүүн ябадаг байгаа. Тиибэшье, тэрэ зүблэлтэ засагай үедэ айлнууд олон үхибүүдтэй боложо байһан саг байжа, үни болонгүй колхозой хүсөөр  сэсэрлигтэмнай залгалаа баригдажа,  зуун үхибүүн саадта ябаха аргатай болоо юм. Түхэреэн сүүдхэ (круглосуточна) хүдэлхэ шэнэ группа нээгдэжэ, холын Хангир, Маарагтын гүүртэнүүдтэ ажалладаг малшадай үхибүүд сэсэрлигтэ ябаха аргатай болоо. Субботын үдэр гэртэнь абаашаад, амаралтын үдэр үхибүүдээ һөөргэнь асардаг байгаабди. 

Сэсэрлигнай уужам залгалаатай боложо, нютагаймнай бүхы бишыхан хүүгэд саадта ябаха боложо, эжы абанарынь таталюургүй хүдэлхэ аргатай болоһон юм. Группа бүхэндэ 25 үхибүүн ябаха, 4 группа хамтадаа 100 хүүгэд болодог һэн. Бага наһанай хүүгэдтэ тааруу меню табигдажа, саг соонь һайн шанартай, амтатай хоол үхибүүдтээ эдюулхые оролдодог һэмди. 

–      Таанар тиихэдэ нилээд залуу айл Эгэтын-Адаг руу ерэһэн байнат, хоюулан Чимит Доржиевичтай гушан таба, зургаатайнууд. Өөһэдынтнай үхибүүд хэдытэйнүүд байгааб?  

–      Зөөжэ ерэхэдээ, дүрбэн үхибүүтэй байгаабди, Эгэтын-Адаг дээрэ үшөө гурбан басагатай, нэгэ хүбүүтэй болоһон байнабди. Би 1974 онһоо 1987 он болотор хүүгэдээ хаража, түрэһэнэй амаралтада гаралганайнгаа хоорондо саадта хүдэлөөб. Энэл «Наран» саадһаа наһанайнгаа амаралтада гараһанби, ёһотойл энэл сэсэрлигэйнгээ ветеран һуужа байнаб.  

–      Тэрэ холын гүүртэнүүдтэ ажал хэжэ байһан малшадай үхибүүдые яажа сэсэрлигтээ ябуулдаг байгаабта?

–      Сааднай түхэреэн сүүдхэ хүдэлдэг боложо, Хангир, Маарагтын үхибүүд ехэ дуратайгаар Нимбуу ахайн (Ванзатов Ринчин-Нимбу Лыгденович) автобустань һуужа, зургаан хоногоор Эгэтын-Адаг руу сэсэрлигтээ ерэдэг  байгаа. Тэрэ үедэ үмсын машинануудай хомор байхада, хуу булта колхозой машинаар ябадаг сагта жолоошоднай хүндэтэй зон байгаал даа. “Нимбуу ахайн автобус ерээ” гэлдээд, баарһад, үхибүүднай ехэ дуратайгаар машинадань һууха даа. Жаахануудыень үбэр дээрээ һуулгаад, таһа эрхэлүүлээд асархаш. Тэрэ үеын үхибүүд шэрхи боронууд, хүдэрнүүд һэн, мүнөөнэйхидэл иигэжэ үбдэжэшье байһыень һананагүйб. Одоол амгалан, һайн саг байгаа гээшэ.

– Хүүгэдтэй хүдэлхэ гээшые яаха аргагүй буянтай ажал гэдэг, зүгөөр элдэб ушарнууд боложол байһан  байха. Уншагшадыемнай һонирхуулмаар зүйлнүүд сохом лэ тохёолдоһон бэзэ...

–  Нэгэ дахин Бунчеевэй түрэлэй Алена гэжэ басага абаашабаб. Хангирта гэртэнь оруулаад, гаража ябатарни, тэрэмни намаяа дахаад бархиршадаг гээшэ. Залуухан эхэнь: “Нээрээһээ энэм намайгаа мартахань гээшэ гү?” – гэн үлөө һэн.

Һүниндөө саһан бад байса ороод, үглөөгүүр өөрынгөө үхибүүдые саадтань  абаашажа ябаһамни, ехэ саһан соо Аюржанаев Эрдэмтэнэй ехэ хүбүүниинь шаргаяа даажа ядан ябаба. Жаа хадаа, хаанаһаа харгыгаар ябахаяа мэдэхэб даа, шаргыень харгы руу гаргажа үгэбэб. Би хоёр үхибүү шэрэнхэй,  тэрэм нэгэ үхибүү һуулганхай, саад руу хоюулаа яаралтай шэглэбэбди. Үхибүүдээ тушаагаад, үни болонгүй сэсэрлигһээ гаран гэһээм, тэрэм шаргаяа бариһан зандаа урдаһаам: “Би эсэшооб, та намай абаашыт даа” гэбэ гээшэ. Яахабши, тэрэнээ шэрээд, хоюулаа һургуулиин хоройгоор ошожо ябатарнай, тушаан боложо Жамьян Гончикович дайралдаад:

– Хүн саадта үхибүүдээ абаашадаг бэшэ юм гү, харин тамнай хэнээ шэрээд гэдэргээ ябажа байна гээшэбта? – гэбэ. Хойшоо харахадам, тэрэ хүбүүмни хайратайханаар уруугаа хараад һуубал даа. Ехээр хайрлаа һэм тэрэнээ..

Нэгэтэ үдэшэлэн сүүдхээр байдаг үхибүүдээ унтуулжа байтарни, Будаева Зоригма гэжэ басагахамни хэлэбэл даа:

– Минии мама – Шираповна.

Тиихэдэнь Днепровская Наташа таһа дүүрэбэ:

– Юу ганса шинии мама байха юм бэ. Бултанаймнай мама ха юм.

“Победа” колхозоймнай ород үхибүүд саадта ороод, хуу буряад хэлэтэй болошодог саг һэн даа. Нээрээшье “круглэдэ” хүдэлжэ байхадам, олон үхибүүд намайе “мама” гэдэг һэн.

Аюрова Долгорхон гэжэ басагамнай машинада һуухадаа досоонь муудадаг байгаа. Нэгэтэ бэеын элүүрые шалгалгаһаа бусажа ябатарнай, үбэр дээрээ һуулгаһан жаахан Долгорни, бөөлжэжэрхибэ. Сэсэрлигээ бусаад, тэрээндээ үхэрэй мяхаар боро шүлэ гаргажа уулгабаб. Түхэреэн сүүдхэ байхадаа, али юумэн боложол байгааб даа. Үмдэндөө гаргалган болохо, үмдэнүүдынь таһа угаагаад, хатаахаш. Хүнэй үхибүүд хуу адли хайратай, бултыень эрхэлүүлээд, өөрынгөө үхибүүдһээ өөрэгүй һанажа ябагша һэмди даа.

– Хэдэн хоног соо гэртэхинээ хараагүй үхибүүд аба эжыдээ баяртайнууд лэ бусадаг байһан байха.

– Тиихэ, гэртээ баяртайл ошоо ааб даа. Баарһад, ерэхэдээшье-ошоходоошье урматайханууд байха. Манай малшад, үхибүүдэймнай эхэ эсэгэнэр, аргагүй дуратайгаар саадта хүүгэдээ ябуулха. “Амар байнабди” – гэдэг һэн. Тэрэ үеын малшадай харууһалха хонид, бодо малынь олон һаабза – ажалынь дууһаша дундаршагүй ехэ байгаал даа. Хойто-Эгэтын гүүртын үхибүүдые түрэлхидынь өөһэдөө асардаг, абаашадаг һэн.

– Тэрэ үеэр саадтаа заһабари хайшан гээд  хэдэг байгаабта?

– Жэл бүхэндэ  зунай сагта сэсэрлигэй хүдэлмэрилэгшэд өөһэдынгөө хүсөөр саадаа шэрдэдэг, сагаададаг байгаа. Щёткодоо ута модо хэжэ сагаадахадаа, залуушуул шурьюулжа хаяха даа. Юу үни болохоб даа, зариманайнгаа будаад, сагаадаад, нэгэ үрөөһөө гаража байхада, нүгөөдүүлынь хойноһоонь угааха, шэрдэхэ. Саадайнгаа байшангай ханыень сагаадаад, сонхо, палаахыень шэрдэдэг байгаабди. 

Воскресник гээд, саадайнгаа газаагуурхи хорой тойруулан, саана-наанагүй хуу хамажа сэбэрлэдэг, арилгадаг байгаабди. Соёлой байшангайхид мүн лэ газаадахи досоодохиёо сэбэрлэхэ. Тэргэтэй трактор олохо хэрэгтэй байхадань, Гоё Долгор гээд нютагтаа нэршэһэн хүмүүжүүлэгшэ басагаяа эльгээхэдэмнай, үни болонгүй, трактор олоод лэ ерэхэ. Суглуулһан шоройгоо трактортаа тээжэ хаюулдаг байгаабди.

Ремонтын эхилхэдэ, саад соомнай энеэлдээн, хүхилдөөн дэлгэржэ, шууялдаад лэ хамаг ажалаа бүтээжэрхихэбди даа. Бултадаа жэгтэй эбтэйгээр хүдэлдэг һэмди, саадаймнай газаа досоош ходо сэбэрхэн байха. Нэгэтэ позница худалдажа абаад, дары бууза мушхан, энеэлдэжэ, хүхилдэжэ байһанаа һанагшаб. Өөһэдынгөө ажал эбтэй эетэй бүтээхэһээ гадна саадаймнай ажалшад колхоздоо ото туһалжа, хирэ-хирэ воскресник, сакмаан, веник түүлгэндэ эдэбхитэйгээр гаража байгаа.

–– Саадта үхибүү оруулха гэжэ ээлжээ, хүлеэлгэн болодог байгаа гү?

– Оошор гэжэ  байгаагүй. 100 һууритай саад нээгдэжэ, дуратайл хүн  үхибүүгээ саадта ябуулдаг һэн. Зун болоходо, зариман  үшөө эндэ-тэндэһээ үхибүүдые асаржа ябуулдаг һэн. Долгор Дамбаевна Сережа хүрьгэтэнэйнгөө хүбүү нэгэ зун ябуулаа һэн. Һайнаар харууһална гээд, үхибүүдээ хүн ябуулха дуратай байгаа.

– Һайндэрнүүдээ яажа үнгэргэдэг байгаабта?

– Һайндар бүхэндэ Цыренов Михаил Будожаповичай хүсөөр үхибүүднай наада табидаг байгаа – хатарха, дуулаха, заатагүй ямаршьеб шэнэ дуу сээжэлдэхэ. Түрэлхид бултадаа ерэжэ утреннигүүдыемнай харадаг һэн. Хүмүүжүүлэгшэд сүлөөгүй гүйлдэхэ даа, үхибүүдээ бэлдэхэ, шүлэг сээжэлдүүлхэ, хубсаһыень тааруулжа оёхо, үмэдхүүлхэ. Һургуулида ороходоо, саадай үхибүүд тон һайн бэлэдхэлтэй байһанаа харуулдаг байгаа.

– Ядуушаг байдалтай айлнуудай үхибүүд яадаг байгааб?

– Тэрэ зүблэлтэ засагай үедэ ажалгүй хүн гэжэ байгаагүй. Хуу хүдэлдэг, салин, пенси гээшые саг соонь абаха. Колхознигуудай үхибүүд булта һайн хубсаһатай ябадаг һэн, тэрэ үедэ хүүгэдэй хубсаһан, гутал элбэг байгаа, малшаднай мүнгэ салин гомдолгүй абадаг һааб даа. Субботын үдэр абаашаад, амаралтын үдэр асархадамнай, үхибүүднай гэртэһээ туулмагтай һэлгэхэ хубсаһа, гуталаа баринхайнууд, баяртайханууд, сэмсэгэрхэнүүд автобус руугаа дуратайхан һууха даа. Жаахан басагаднай шэнэ плати, сапожкотой болобол, заатагүй намдаа дүтэлжэ һайрхаха, харуулха. Юумэн элбэг, эдеэ хоол, элдэб бараатай автолавка ходо ябажа байха, ядуушаг байдалтай айлнууд гэхэhээ, яһала бараг саг байгаал даа.

– Олон гараг соо гэртээ ошохогүй, түхэреэн үдэрөөр саадта ябадаг үхибүүд ерэхэдээ, одоол бархиралдадаг байһан байха?

– Түрүүшээр бархиралдаха, һүүлдэнь болидог һэн даа. Эгээн түрүүн ерэһэн зарим үхибүүд үдэ болотор бархирха, нүгөөдүүлынь нэгэш уйлахагүй, тиигэһээр уйладаггүйнүүднай һажаан һугшаржа эхилхэ, бархирдагууднай байн номгорхо, тии тииһээр лэ хүүгэд хуу һурадаг һааб даа. Энэ Жамьян Гончиковичой бага басаганиинь удаан саг соо – һара шахуу саадай юумэ эдижэ үгөөгүй һэн. Эхэ эсэгэдэнь хэлэхэдэмнай ехээр тоохошьегүй, тииһээр тэрэмнайшье дадаа һааб даа.

– Саадтань гээгдэхүүлхэ, али үгы һаа үдэшэ үхибүүдээ сэсэрлигһээнь абахаяа мартадаг зон байгаа гү?

– Хаа яа элдэбын саг болоол ааб даа: зарим түрэлхид абаха аргагүй, зарим мартажархиха һэн гү, үглөөгүүр гээгдэхүүлжэ асарха һэн гү. Тиихэдэнь би хэлэдэг һэм: “Түрэлхид, хожом бү гээгдэхүүлэгты, харин хүмүүжүүлэгшэд, хүүгэдые һөөргэнь бү эльгээгты, арай гэжэ эдэнээ түхеэржэ асарна ха юм”. Заримдаа хэн нэгэнэй үхибүүгээ ерэжэ абаашахагүйдэнь, тэрэнь “круглэдэ” хонохошье саг гарадаг байгаа. 

Би «круглэдэ» үдэшын хүмүүжүүлэгшээр хүдэлхэ үедөө ажал руугаа  үдэрэй  үхибүүдэй таралганаар ерэхэдэмни, Марбаевичай хоёр басагад гэртээ ябаагүй байха, ехэнхидээ. Хүбүүдэйнь ерэхэдэ, би басагадынь хубсалуулаад, газаа гаргаад,  тэргэдэнь һуулгаад ябуулжархихаб. Һүүлдэ Санжидма Жамсуевна хэлээ һэн: “Эртэ ошоод, дүүнэрээ абахаа яанабта? – гэжэ хүбүүдтээ хэлэхэдэм, – “Үгы, Шираповнагай байхада ошохобди, хуу хубсалуулаад үгэхэ. Гоё лэ!” – гэжэ хүбүүдни хэлээ гээ һэн.

–  Саадта ямар зон хүдэлдэг байгааб, дунда һургуулияа дүүргэһээр саад руу ажалда ородог байгаа гү?

– Намтай олон жэлэй туршада “круглэдэ” Юсупова Дарима Номтоевна, Буянтуева Галина Демидовна хүдэлөө. Долгор Гаднаевна тогоошоноорш хүдэлөө, нянечкаарш хүдэлөө, нянечкаар Галишье байгаа,  мүн Намсараева Мария хүдэлөө, Зоя абгаймнайш саадай прачкаар олон жэл хүдэлөө. Олон зонтой ажаллааб. Долгор Дамбаевна үдэрэй хүмүүжүүлэгшэ һэн. Аргагүй нарин, бэрхэ хүн һэн даа. Сэбэр нягтаар, һайнаар юумэеэ угаагты гэжэ залуухан нянинуудта заажа байгша һэн.

Саадта хүдэлхэ дуратайл зон ерэдэг һэн. Ерэһэн хүниие нэн түрүүн тогоошон - повар болгохобди. Олон зон саадай хүүгэдтэ хоол хэжэ буян олоһон байха. Дамдинжаповна ерэжэ, тогоошоноор һайн хүдэлөөд, хүмүүжүүлэгшэ болоо, һүүлдэ һомоной зүблэлдэ орожо хүдэлөө. Людмила Лыгденова баһал хүдэлөө. Ороһон лэ хүн тогооной үрөөһөө ажалайнгаа намтар эхилдэг һэн.

Светлана Нимаевна, Антонина Бадмаевна гээд залуу мэргэжэлтэд тусхайта һургуулияа дүүргээд, маанадта ерээ һэн. Һайнаар хүдэлөөд, һайханаар түбхинөөд, манай нютагай бэреэхэйнүүд болон үлөө һэн. Одоол саадта һайн зонуудаар хүдэлөөб даа. Һайндэр бүхэндэ – ноябриин 7-до, Шэнэ жэлдэ, мартын 8-да, майн 1-дэ  һайндэрлэхэбди, үхибүүдээ амаралтада тараагаад байхадаа, солхооб-солхообоо суглуулжа, “найрлаа” болохобди. Мүнөө һанахадам, ехэл эбтэй, гоёор байдаг байгаалди.

Минии амаралтада гарахада, сэсэрлигэй ударидагшаар Цыренова Ханда Доржиевна халажа ороод, наhанайнгаа амаралта гаратараа хүдэлөө. Сэсэрлигэй бии болохоһоо эхилжэ хүдэлһэн зониие нэрлэбэл: Раднаева Долгорма Холхоевна (40 жэл), Очирова Сэсэгма Ешеевна (30 жэл), Буянтуева Галина Демидовна (25 жэл). Бэшэшье олон зон мүнөөш амжалтатай хүдэлжэ байна.

–      Суглаан хурал юумэндэ ошодог байгаа гүт?

–      Семинар суглаанууд ходо бэшэшье һаа, боложо байгааб даа. Нэгэ Үльдэргын саад ошоходомнай маанадта музей харуулаа һэн. Аргагүй һонин гоё экспонадуудтай музей бии болгоһон Жамбал Доржиевич Сампилон өөрөө экскурси хэжэ, зониие нилээд һонирхуулаа һэн. Тэлэмбын,  Поперечнын,  Улаан-Яруунын саадуудаар ябаһанаа һананаб. Үшөө город руу нэгэ дахин ерэжэ, баһал хотын элдэб сэсэрлиглүүд, музейнүүд гэхэ мэтэнүүдые хаража  бусаа һэмди.

Өөһэдынгөө саад дээрэ баһал семинар хэжэ, ондоо тээһээ ерэһэн зонуудта ажалаа харуулхабди даа. Будожаповичнай үхибүүдээр гоё наада табиха, манай үхибүүд нээрээшье жаргалтай байгаа гэжэ һананаб.  Саадһаа ерэһэн үхибүүд һургаалтай, ехэ бэлэдхэлтэй, ондоохон үхибүүд ерэнэ гэжэ  эхин ангиин багша Дыжид Дымбрыловна тэмдэглээ һэн. Тиигэнгүй яахаб, элдэб янзын хэшээлнүүд саг үргэлжэ үнгэргэгдэжэл байгаа ха юм. 

Минии абаад ябаһан группэнүүд тухай ондоо хүмүүжүүлэгшэд хэлэгшэ һэн: танай үхибүүд хоблохые мэдэдэггүй гэжэ. Бэе бэеэ хобложо болохогүй гэжэ заахаш. Үшөө хүмүүжүүлэгшэднай үхибүүдээ группа соогоо шорой хамуулдаг һэн, зарим үхибүүд амаргүй бэрхээр хамаха. Жигмитова Катя аргагүй наряар шала хамадаг һэн. Мүнөө нарин бэрхэ гэрэй эзэн эхэнэр болонхой гэжэ дуулдагша. Нээрээшье, хүн болохо багаһаа гэжэ зүб.

–      Үхибүү хүмүүжүүлжэ байһан  залуу зондо юун гэхэ байнабта?

–      Үхибүү хүмүүжүүлхэ гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ. Олон үхибүү түрэхэдэ дээрэ гэжэ һанагшаб, нэгые түрөөд, гансые  бөөмэйлжэ һууһанһаа сохом дээрэл  гэжэ һанагшаб. Томошуулынь багашуулаа хараад, нэгэ дороо томо болохо. Манай үхибүүд булта саадта ябаһан. Эрдэм, Эрдэниин үетэн хуу саадта ябаһан, һургуулидаш ороод, манайдаа дахасалдаад ерэжэл байдаг һэн.

Мүнөө арьягар-барьягар бүдүүн зон хаа яа эндэ тэндэһээ мэндые хүргэжэ байдаг. Нэгэтэ Эрдэниин һургуулияа дүүргэжэ байха үеэр, “һүүлшын хонхын” болохоо байхада, гэнтэ харан гэхэдэм, түб гудамжаар Цымпилэй трактор тэргээр дүүрэн ягаан тэрэнги шэрэнхэй гүйлгэжэ ябаба гээшэ. Сохом манайда ошожо ябаһан трактор байһан байха гэжэ юундэшьеб һанаандам оробо. Нээрээшье, һүүлдэнь хорой руугаа ороходом, тэргэ дүүрэн тэрэнгиеэшье манайда буулганхай, бариһан гулабхаагаашье баһал манайда хаажа хонуулхаяа асаранхай. Тэрэ Эрдэниимнай үетэн байгаа һэн.

Үглөөдэрынь нэгэ нохоймнай бидэнээ дахажа һурашанхай аад, үхибүүдэй “һүүлшын хонходо” гулабхаануудаа табихадань, нэгэ гулабхааень зуугаад гүйшэбэ. “Энэ хэнэй нохой гээшэб?” – гэлдэхэдэнь, дүүрэн зон соо орой хэншье абяа гараагүй һэн. Тэрэ Эрдэниин класс одоол манайда үдэр һүниеэ үнгэргэдэг һэн. Мүнөө хуу мэндые намда эндэ тэндэһээ хүргэжэ байдаг.

–            Нянечка, хүмүүжүүлэгшэдэй һарын салин хэды һэн бэ?

–       Тиимэ ехэ байгаагүй. Мартаад байнаб, тэрэл сагтаа эгээл таараһан салин байгаа. Би 80 солхооб абадаг байгаа хаб гэжэ һананаб. Тиихэдэш юумэн үнэгүй байгаа, саахар 90 мүнгэтэ, хара хилээмэн 18 мүнгэтэ, сагааниинь 20 мүнгэтэ. Яһала магазин ошохо мүнгэ абадаг байгаабди. Хүрпээнүүд хуу үнэгүй байгаал даа. Үшөө кредидээр юумэ үгэхэ. Тэрэ сагтаа яһала һанаан тэгшэ, сэдьхэл дүүрэн, булта баяртай ябадаг һэмди.

–            Суг ажаллаһан зондоо юу хэлэмээр байнаб?

–             Арба гаран жэлэй туршада суг хүдэлһэн бүхы зоноо Эгэтын-Адагайнгаа сэсэрлигэй 40 жэлэй ойн баяраар амаршалаад, ажал хэрэг урагшатай, амгалан тайбан, олзотой, омогтой, бурхантай, буянтай, баян дэлгэр сэдьхэлтэй, булта элүүр энхэ ябахатнай болтогой гэжэ үреэнэб.

 Автор: Жанна Дымчикова

http://minkultrb.ru/news/detail.php?SECTION_ID=96&ELEMENT_ID=6875

Топ 3 особенностей бурят-монгольского менталитета

Бурятия... Улан-Удэ... Ни для кого не секрет, что в этом городе проживает много небурят, да и местные буряты многое забыли о традициях своего народа. Частенько многие из этих людей обладают западной манерой мышления и поведения, которая во многих случаях в корне отличается от принятой у восточных народов. Чтобы разъяснить некоторые особенности бурят-монгольского характера - была написана эта статья. Надеюсь, она поможет быть более терпимыми не только к своим соседям, но и к себе.

1. Итак, первое, что бросается в глаза - долгое приветствие. Возьмём для примера обычную беседу при встрече. Идёт диалог, вроде:
- Амар мэндэ (Здравствуйте)!
- Мэндэ амар (Здравствуйте)!
- Бэетнай һайн гү (Как Ваше здоровье)?
- Һайн (Хорошо)! Танай бэе һайн гү (Как Ваше здоровье)?
Далее беседа переходит на здоровье родственников, скот, погоду и может занимать до получаса. За это время собеседник собирает как можно более полную информацию о своём оппоненте, анализирует её путём дедукции почище всяких Шерлоков. По одной только немногословной встрече можно острый умом человек может сделать огромное количество выводов. Сегодня древний этикет нудного приветствия напрягает, особенно, если ты человек решительный и привык сразу "брать быка за рога". Но лучше всего вспомнить, что твоя торопливость может сильно обидеть, даже оскорбить. Так что будет лучше взглянуть на всю ситуацию как на тест по тренировке терпения и дедукции.

2. Говорить только хорошее... Жалко, что в сегодняшнее суматошное время всё больше людей видят во всём только негатив, ищут слабые места для колкостей. Новости о крови, насилии, жестокости становятся самыми рейтинговыми. Но так было не всегда. Традиции  призывают говорить лишь хорошее, доброе, светлое. Так что стандартный разговор бурят-монгола обязательно должен повествовать о позитиве, и лишь при необходимости ненадолго скатываться к проблемам. Из-за этой черты характера многим буряты кажутся закрытыми и даже лицемерными. Тут будет кстати вспомнить много раз подтверждаемую  истину, что наша жизнь - то, что мы сами притягиваем в неё своими словами. Так бессмысленны  ли передаваемые из поколения в поколение традиции?

3. У бурят-монголов высоки в почёте неторопливость, неспешность. Иногда это очень похоже на медлительность. Создаётся ощущение, что окружающие обладают ментальными расстройствами, до которых всё "доходит" чрезвычайно долго. Зато в действии этот человек будет быстр, точен, аккуратен и придумает самое верное решение. Об этом есть даже русская пословица, которая гласит: "Кто долго думает - до чего-нибудь додумается".

В таких условиях человеку с русским мышлением, с привычкой торопиться, собирать и "отдавать" негатив может быть очень сложно. Но только на первый взгляд. Так что будем внимательнее друг к другу!