Буряад Үнэндэ Жанна Дымчикова тухай

оригиналниинь эндэ: http://burunen.ru/articles/detail.php?ELEMENT_ID=468&sphrase_id=49847

Жанна Дымчикова: «Yдэр бyри yнэнхэ зyрхэнhoo оролдохо»

Дыжит Мархадаева

23.07.2012

Буряад Республикын Соёлой министерствын мэдээсэлэй түбэй хүтэлбэрилэгшэ Жанна ДЫМЧИКОВА - түрэл хэлэеэ, ёһо заншалаа, соёлоо хүгжөөхын тула үнэнхэ зүрхэнһөө оролдожо ябаһан түрүү хүнүүдэй нэгэн. Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг (электронно ном), “Buryad.fm” гэһэн интернет-радио, “Нүүдэлшэдэй аялга дуун” гэһэн уласхоорондын фестиваль болон бусадшье томо-томо проектнүүдынь энээниие гэршэлнэ. Тиимэһээ Ага һайхан нютагта болохоёо байһан “Алтарганын” урдахана Жанна Чимитовнатай уулзажа, түрүүшын алхамууд, мүнөө үеын ажал хэрэгүүд, саашанхи түсэбүүд тухайнь хөөрэлдэһэн байнабди.

- Жанна Чимитовна, энэ бүхы хэжэ байһан ажалтнай юунһээ эхилээ гээшэб? Уншагшадтамнай хөөрэжэ үгыт даа.

1990-ээд онуудаар түрэл хэлэеэ, ёһо заншалаа, соёлоо һэргээхэ тухай хөөрэлдөөнүүдэй гаража захалхада, бишье энээн тухай бодомжолдог боложо, “Буряад үнэн” сониноо уншажа эхилээб.

Удаань 1995 ондо “Ариг Ус” телекомпанида хүдэлхэеэ ерэмсээрээ, республикадамнай үнгэргэгдэжэ байһан “Гэсэриадаһаа” буряад хэлэн дээрэ дамжуулга буулгаа һэм. Энэ болбол минии эгээл түрүүшын алхам гэжэ һанадагби.  Тэрэ үедэ “Ариг Усай” директорээр хүдэлһэн Ярослав Викторович Николаев залуу бидэниие айнгүйгөөр видеофильмнүүдые буулгагты гээд лэ эльгээдэг байгаа. Тиигэжэ би дамжуулга соогоо Дымбрын Цыреновэй дуулаһан “Хүхиел даа” гэжэ Б.Батодоржиевай дуунда түрүүшын багахан клип буулгаа бэлэйб.

1996 ондо Буряадай гүрэнэй телевиденидэ ажалда ороходоо, Баярма Раднаевагай бэлдэдэг байһан “Бамбаахай” дамжуулга хэдэг болоод, “Буряад үнэн” сонинтоёо суг хамта “Бамбаахайн жэнгинүүр хонхо” гэһэн хуудаһа нээжэ, хүүгэдэй дунда элдэб янзын мүрысөөнүүдые эмхидхэгшэ һэмди. Мүн тиихэдэ найруулагша Баярма Жалцановатай сугтаа “Түдэб баабайнда”, удаань “Уянгын шүрэ” гэһэн хүгжэм-дуута дамжуулга хэжэ эхилхэдээ, Жаргал Бадмацыреновэй, Бадма-Ханда Аюшеевагай түрүүшын клипүүдые бүтээһэн болонобди.

- БГТРК-һаа болёод, Эрдэм һуралсалай министерствын мэдээсэлэй түбтэ хүдэлжэ байха үедөө нилээд ехэ ажал бэелүүлээт...

Нэн түрүүн түрэлхи хэлэнэй багшанарай хэрэглэхэ “Мүнгэн дуһалнууд” гэһэн гурбан видеокассетэ гаргаабди. Тэдээн соо Буряад драмын болон “Үльгэр” театрнуудай артистнар уран зохёолоймнай алтан жасада ородог бүтээлнүүдые гүйсэдхэнхэй. Мүнөө “Мүнгэн дуһалнуудаа” DVD болгыт гэһэн дурадхалнууд олоор ородог. Эрдэм һуралсалай министерство энээниие анхарха бэзэ гэжэ найданаб.

Эдэ видеокассетэнүүдэй удаа һу-рагшадай һонирхол татахаар үшөө ондоо юумэ хэе гэжэ багшанар оло дахин хандаа юм. Тиихэдэнь буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг (электронно ном) 2006 ондо бүтээгээд, һургуулинуудаар тараагаабди. Мүнөө бидэ тэрэнээ шэнэлээд, бүри олон юумэнүүдые нэмээд, дахин гаргабабди. Ном хэрэглэхэ заабарииень бэлдэжэ дууһахадаа, һургуулинуудаар тараахабди. Теэд гансашье багшанар бэшэ, түрэл хэлэеэ шудалха эрмэлзэлтэй хэншье хадаа энэ номые хэрэглэжэ болоно.

Гадна “Степные были и небылицы”, “Тархайн хүбүүн Зархай”, “Лодон багшын дэбтэрһээ” гэжэ номуудые хэблээбди. Мүнөө Цырен-Ханда Дарибазаровагай “Өөртөө табиһан асуудал” гэжэ ном гараад байна, һаядаа наймаанда табигдаха. Энэ ажалаа дизайнер Дмитрий Гармаев, багша Жаргал Бадагаров гэгшэдтэй суг “Буряад-Монгол ном” гэһэн шэнэ хэблэлтэй хэнэбди.

- Жанна Чимитовна, интернет-радио тухайгаа хөөрэжэ үгыт даа.

90-ээд онуудаар буряад хэлэн дээрэ дамжуулдаг ёһотой FM-радио бии болгогдоһон байгаа һаа, түрэл хэлэеэ хүгжөөлгын хэрэгтэ горитой нүлөө үзүүлхэ һэн. Мүнөө болошоһон хойно иимэ радио хэрэгтэй гү, али үгы гү? Энэ асуудалда харюусахань хэсүү. Юуб гэбэл, хүнэй һонирхол татаха юумэн олон болошоо ха юм даа. Гансахан телефон Интернет хоёр ямар ехэ сагыемнай эзэлдэг гээшэб. Гэбэшье бидэ хадаа гүрэнэйнгөө ниислэл хото хоёр дахин ошожо, зүбшөөрэл абалгын конкурсдо шүүжэ шадаагүйбди. Энэнь ехэ буруу гэжэ һананаб. Юумэн бүхэниие Москваһаа һуража абаха гээшэ орёо байна. Ядахадаал, “Buryad.fm” гэжэ нэрэтэй интернет-радио нээгээлди даа. Буряад, монгол дуунуудта дуратай хүнүүдэй яһала шагнажа байхаар юумэн гэжэ һанадагби. Юуб гэбэл, эндэтнай мүнөө 329 дуушанай 1193 дуун, 1085 дуунай үгэ оруулагданхай. Тиихэлээрээ суута Дугаржап Дашиевһаа эхилээд, мүнөөнэй эстрадна дуушад хүрэтэр хуу байха.

- “Нүүдэлшэдэй аялга дуун” фестиваль олон зоной дура сэдьхэл буляанхай. Уласхоорондын хэмжээнэй хэрэг эмхидхэжэ үнгэргэхэ гээшэ хэр гээшэб?

Түрүүшэгээр хүндэ байгаа. Хари гүрэнүүдэй хүгжэмшэдтэй  харилсаануудые тогтоохо, фестивальда хабаадалгын эрилтэнүүдые хэлсэхэ, угтажа абаха гэхэһээ эхилээд, харюусалга ехэтэй шатанууд олон. Теэд нютагаархидаа элдэб янзын аялга дуунтай танилсуулха гэжэ зориһон хойноо, программаяа жэлһээ жэлдэ бүри һонин болгохоёо оролдодогбди. Жэшээнь, мүнөө жэлдэ фестивалиин хэмжээндэ монгол туургата арадтамнай хабаатай кинофильмнүүд харуулагдаа, тиихэдэ үзэсхэлэн дэлгэгдэһэн байна. Бразилиһаа, Африкын гүрэнүүдһээ, Дотор Монголһоо, Франциһаа мэргэжэлтэ хүгжэмшэд ерээ. Фестивальда ерэжэ, “Анда” хамталигай гайхамшагта хүгжэм дуу шагнаһан зон энээниие хэзээшье мартахагүй байха.

- Та нэгэ туйлалта дээрээ тогтошонгүй, урагшаа дабшажал ябадаг зантайт. Тиимэһээ саашадаа үшөө ямар проектнүүдые бэелүүлхэ хараа түсэбүүдтэй гээшэбта?

Бидэ мүнөө буряад үхибүүдые суглуулаад, эстрадна дуу дуулуулха гэжэ нэгэ диск бэлдэжэ байнабди. Даб дээрээ 7 шэнэ дуутай болонхойбди. Композиторнууд Баттулга, Саран-Туяа Жалцанова, Нар Оюу гэгшэдэй бүтээлнүүд юм. Тиигээд буряад дууша үхибүүдые бэдэржэ эхилэнхэйбди. Дуратай хүн байбал, 8-914-651-0386 телефоноор хонходожо, манай багшатай уулзахадань болохо. Энэ хэрэгнай мүнгэнэй дутагдалһаа боложо, зогсошоод байна. Теэд бага-багаар хэжэл байхада, юумэн заабол бүтэдэг гээшэ ааб даа.

- Хэрбэеэ 8-12 наһатай 4-5 үхибүүдһээ бүридэһэн буряад эстрадна дуунай бүлгэм байгуулаа һаа, һургуулиин үхибүүд тэдэнээ һажаажа, буряад хэлэндээ, дуу шүлэгтөө таталдаха гэжэ һанагдана. Жанна Чимитовна, үшөө нэгэ асуудал – морин хууршадай ансамбль (адагынь 20 хүнһөө бүридэһэн) Буряадтамнай хэзээ нэгэтэ мүндэлхэ гээшэ гү?

Энэ талаар оролдолго үүсхэл гаргагдажал байдаг. “Уран хуур” бүлгэмэй тоглолтонууд хабар үнгэрөө бэлэй. Анхан арбаад хүбүүдһээ бүридэһэн “Баяр” гэһэн чуулга (ансамбль) бии һэн. Теэд удаан болонгүй, элдэб шалтагаанаар тарашаһан. Иимэ бүлгэм заабол хэрэгтэй. Минии һанахада, сагайнгаа ерэхэдэ, монгол хуурай чуулга бии болохол байха. Юуб гэбэл, мүнөө Уран бэлигэй һургуулида баахан хүүгэдые морин хуур дээрэ наадажа һургадаг, тиихэдэ Хүгжэмэй колледждо бүри тусхай таһаг бии.

- Иигээд хараад үзэхэдэ, соёлоо, хэлэеэ яһала хүгжөөжэ байнабди, зүб гү? Танайшье хүсөөр, тан шэнги үнэнхэ зүрхэнһөө һанаагаа зободог хүнүүдэйшье аша туһаар ямар ехэ ажал хэгдэнэ гээшэб. Харин зарим зон ахаһаа ехээр һүхирөөд, гэмэрээд, саашаа хооһон байшадаг.

“Энэ бүхы соёл, ёһо заншал, хэлэеэ арад зон лэ абаад ябана, - гэжэ Бато Дугаржапович Баяртуев хэлэгшэ һэн. - Би гээшэб гэжэ үбсүүгээ тоншонгүй, миил хүдөөдөө байгаад, үхэр малаа баряад, буряадаараа хөөрэлдэжэ ябахадаа, элинсэг хулинсагуудайнгаа дамжуулһан бүхы баялигые хадагалжа ябана”. Энэнь тон зүб гэжэ һанадагби. Тиихэдэ буряад хэлэнэй багшанар, буряад телевидени, радио, сониндо хүдэлжэ байһан хүнүүд үдэр бүхэнэйнгөө ажал хэжэ байхадаа, аргагүй ехэ үүргэ дүүргэнэ гээшэ.

- Та һүүлэй үедэ хэлэлгэ соогоо ородһоо абтаһан үгэнүүдые монгол үгөөр һэлгэдэг болонхойт...

Буряад хэлэнэй сахим һураха бэшэг хэжэ байха үедөө Жаргал Бадагаровай һургуули нилээд гараабди. Жэшээнь, университет – ехэ һургуули, министерство – яаман. Иимэ үгэнүүдые хэлэлгэдээ оруулха хэрэгтэй гэжэ мүнөөл бододог болонхойб. Түрүүн Жаргал Бадагаровта: “Яахашни гээшэб? Хаяыш саашань!” – гэжэ байжа нилээд тоосолдодог, арсалдадаг һэмби. Харин мүнөө өөрөөшье сэбэр буряадаараа дуугархаяа оролдоноб.   

- “Алтаргана” наадан тухай хэдэн үгэ хэлэжэ үгыт. Та олондонь хабаадаһан байнат, мүнөөшье видеофильмнүүдэй конкурсдо ошохотнай.

2004 ондо Монголой Чойбалсан хотодо үнгэргэгдэһэн “Алтарганада” түрүүшынхиеэ хабаадаа һэм. Тэрэ наадан зүрхэ сэдьхэлдэм тон дулааханаар һанагдадаг. Юуб гэбэл, арад зоной талаһаа ехэл хүлеэһэн, үнэхөөрөө нэгэдүүлгын һайндэр болоо. Жэшээнь, бидэ энэ фестиваляа үнгэргэхэдөө, эмхидхэлэй талада ехэ анхарал хандуулдагбди. Хамаг юумэеэ саб-яб, саг соонь хэжэ һуранхайбди. Харин Монголдо бүхы юумэниинь хуу дороһоо, арад зонһоо эхитэй. Чойбалсанда харахадам, булта буряад дэгэлнүүдээ үмдэнхэйнүүд, “Алтарганадаа” гэжэ сэдьхэлээрээ зорижо ерэнхэй байгаа һэн.

2006 ондо Улаан-Үдэдэ болоходонь, Баярма Жалцанова, Норжима Цыбикова бидэ гурбан эмхидхэлэй хороондо оролсожо, нээлгын баярай хүтэлбэри, эстрадна дуунуудай болон “Дангина” конкурс даажа абаабди. Бүхыдөө манай фестиваль яһала һайн сэгнэлтэдэ хүртөө. Агынхидай спортын мүрысөөнүүдые нэбтэрүүлээ һаань, бидэ видеофильмнүүдэй конкурс үнгэргэдэг болообди. 2010 оной “Алтарганада” монгол улас бүгэдэ буряадуудай уулзалгада гэжэ Сүхэ-Баатарайнгаа талмай дээрэхи Драмын театр, Улсын филармони, Дууриин театр (оперно), стадион – бүхы эгээл дээжэеэ дурадхаа. Энэ нааданай удаа Монголой буряадууд соо өөрыгөө буряадби гэжэ мэдэрдэг, түрэл гаралаа бэдэрдэг зон олон болоо гэжэ нэгэтэ бэшэ дуулаһан байнаб.

Гэбэшье, монголшууд үсөөн аад, юундэ элдэбын тээшээ хубаарнабибди гэжэ хэлэдэг хүнүүдшье бии юм ааб даа. Жэшээнь, нэгэ манай түрэлэй абгай: “Яатараа “Алтаргана” гээд гүйлдэшоо юмбибди? Барганууд, дүрбэдүүд баһа Наадамаа үнгэргэхэнь гэлсэнэ, тиигэһээр бэе бэеэ һажаагаад, булта илгархамнай юунэйб?!” – гэжэ гэмэрээ һэн. Теэд энэ һанамжын зүб, буруушье һаань, буряадуудай түүхэдэ баһал нэгэ ээлжээтэ шата дабагдажа байна гээшэ. Юуб гэбэл, нэгэ газарта олон тээһээ бүгэдэ буряадууд сугларжа, бэе бэетэеэ танилсажа, харилсаа холбоогоо бэхижүүлжэ байхада хэды гоёб даа.

- Олон хүнүүдэй һанам-жаар, “Алтаргана” наадан хүхэ ехэ мүрысөөн шэнгеэр үнгэрдэг болонхой, үнэхөөрөө тиимэ гээшэ гү?

Монголой буряадууд үнэхөө-рөө сэдьхэлээрээ нэгэдэхэеэ ерэдэг гэжэ һанагшаб. Жэшээнь, Чойбалсан хотодо Шэнэхээнэй мэдээжэ дуушан Согтын Должон түрүүшын һуури эзэлхэдээ, “Алтарганын” алтан медаль абабаб гэжэ уяран, нёлбоһоо дуһаажа байгаа һэн. Тиихэдэ үшөө нэгэ иимэ ушар һанагдана. Болдын Батхуу гэжэ бэлигтэй поэт бии. Тэрэ 2003 ондо Намжил Нимбуевай мүрысөөнэй шанда хүртэһэн юм. Тиигээд 2006 ондо “Алтарганада” хабаадахаяа ерэхэдэнь, жюриин гэшүүд мэргэжэлтэ поэт гээшэш гээд, конкурсһоо болюулжархёо. 2010 ондо Улаан-Баатарта шүлэгөө уншаа, теэд мүрысөөндэ баһал дүтэ хүргөөгүй. Тиин һая уулзахадам, Агын нааданай шүлэгэй конкурсдо хабаадахаяа ошохоб гэжэ хэлээ һэн. Үнэнхэ зүрхэнһөө оролдожо ябаһан энэ хүниие урмашуулха хэрэгтэй гэжэ һананаб. Иимэл хүнүүдэй бии байгаа сагта манай ёһо заншал, хэлэн мүнхэ байха.

10 жэлэй саана Агада болоһон фестиваль аргагүй ехэ түлхисэ боложо үгэһэн байна. Тиин хүндэмүүшэ агынхид мүнөөшье хэмжээ ябуулгаяа эрхим һайнаар үнгэргэхэ, ерэһэн зониие баясуулха гэжэ бата найданаб. 

фото Натальи УЛАНОВОЙ